Cựu Tổng thống Zimbabwe Robert Mugabe qua đời ở tuổi 95

Ông Robert Mugabe, cựu lãnh đạo du kích dẫn dắt Zimbabwe giành độc lập năm 1980, đã qua đời vào thứ Sáu (6/9) ở tuổi 95.

Embed from Getty Images

Cựu Tổng thống Zimbabwe Robert Mugabe chữa bệnh tại Singapore từ tháng Mười Một năm ngoái. 

Tổng thống Zimbabwe đương nhiệm Emmerson Mnangagwa đã lên tiếng xác nhận cái chết của người tiền nhiệm. Ông Mugabe qua đời tại Singapore nơi ông tới chữa bệnh từ cuối năm ngoái.

“Thật tột cùng buồn đau khi tôi phải thông báo về sự qua đời của người cha lập quốc Zimbabwe, cựu Tổng thống Cde Robert Mugabe,” Tổng thống Emmerson Mnangagwa viết trên Twitter.

Vào tháng Mười Một năm ngoái, ông Mnangagwa đã nói rằng ông Mugabe không còn đi lại được nữa và đã được đưa tới điều trị tại một bệnh viện ở Singapore. Tuy nhiên, khi đó ông Mnangagwa không nói rõ cựu tổng thống điều trị bệnh gì.

Theo Reuters, các quan chức Zimbabwe thường nói rằng ông Mugabe điều trị đục thủy tinh thể và phủ nhận các báo cáo của truyền thông tư nhân cho biết cựu Tổng thống đã bị ung thư tuyến tiền liệt.

Anh hùng giải phóng dân tộc

Ông Robert Mugabe sinh năm 1924 tại Kutama. Vào những năm 1960, 1970, ông là lãnh đạo lực lượng dân quân du kích theo chủ nghĩa xã hội chống lại chính quyền thực dân Anh.

Ông Mugabe sinh ra trong một gia đình da đen nghèo, đông con, bằng nỗ lực tự học ông ta có được nhiều bằng cấp từ các trường đại học tại Vương Quốc Anh. Trong các buổi vận động, ông nói về sự công bằng, về xã hội chủ nghĩa và một Châu Phi độc lập dành cho người da đen.

Năm 1965, chính phủ Rhodesia (tên trước đây của Zimbabwe) tuyên bố độc lập khỏi Vương Quốc Anh. Nền độc lập này không được các quốc gia phương Tây công nhận. Anh quốc và các đồng minh áp đặt nhiều lệnh cấm vận lên quốc gia non trẻ này và yêu cầu khu vực này phải bầu cử tự do, tức là cho cả người da đen đi bầu thì mới được công nhận. Trong thời gian này, làn sóng xã hội chủ nghĩa Mác-xít lan sang Châu Phi và Robert Mugabe nổi lên như một ngôi sao sáng.

Sau các biến cố bị cầm tù và lưu vong ra nước ngoài, ông Mugabe lãnh đạo lực lượng du kích của Đảng ZANU-PF thực hiện các cuộc tấn công chống lại chính phủ Rhodesia của Thủ tướng da trắng Ian Smith. Cuộc chiến kết thúc với thỏa thuận cho phép bầu cử đa số đầu phiếu. Ông Mugabe trở thành anh hùng giải phóng người da đen. Nhiều người so sánh ông ta với Nelson Madela của Nam Phi.

Năm 1979, quốc gia Rhodesia tổ chức cuộc bầu cử tự do và ông Mugabe dễ dàng chiến thắng đối thủ người da trắng – cựu Thủ tướng Ian Smith. Ông Mugabe lên làm thủ tướng. Quốc gia Rhodesia đổi tên thành Zimbabwe trong làn sóng dân tộc chủ nghĩa, “Châu Phi hóa”.

Năm 1987, Thủ tướng Mugabe sửa đổi hiến pháp và trở thành Tổng thống Cộng hòa Zimbabwe, bắt đầu theo đuổi các chính sách xã hội chủ nghĩa. Chính phủ Mugabe mạnh tay chi tiêu cho các công trình công, ra lệnh cấm sa thải nhân công và chèn ép doanh nghiệp tư nhân vì mục tiêu duy trì quyền lực độc đảng. Người da trắng bắt đầu rời bỏ quốc gia mới thành lập này.

Tuy nhiên vì giành độc lập muộn và sau khi chứng kiến các sai lầm của các nhà nước cộng sản ở Liên Xô và Trung Quốc, ông Mugabe mời ở lại 200 nghìn điền chủ da trắng, trì hoãn chính sách “Cải cách Ruộng đất” để đảm bảo ổn định cho nền nông nghiệp. Ông Ian Smith, cựu Thủ tướng da trắng cũng ở lại Zimbabwe và tiếp tục sống trong trang trại của mình.

Kẻ độc tài và cái kết tồi tệ cuối đời

Vào năm 2000, trước nguy cơ thất cử, ông Mugabe tiến hành cuộc cải cách ruộng đất mà sau đó đã dìm Zimbabwe trong thảm họa và đói nghèo. Chính phủ dùng vũ lực tước đoạt các nông trang hiện đại, phì nhiêu của người da trắng để bán rẻ hoặc chia lại cho những người da đen ủng hộ Tổng thống Mugabe. Những người không chịu bán rẻ lại ruộng đất, gia sản cho chính phủ thì bị các nhóm dân quân hoặc côn đồ đến cướp phá. Một số người gốc Âu bị giết chết.

Tuy nhiên do những nông phu da đen không nắm được kỹ thuật cũng như kinh nghiệm canh tác, chỉ trong vài năm, từ nước xuất khẩu lúa, thuốc lá, trái cây, Zimbabwe đã xảy ra nạn đói.

Theo World Bank, GDP của Zimbabwe sụt từ 6,75 tỷ USD năm 2001 xuống 4,4 tỷ năm 2008.

Cùng lúc đó, việc tham gia cuộc chiến tranh Congo không cần thiết đã khiến Zimbabwe ngày càng kiệt quệ. Không có biên giới chung với Congo, Zimbabwe hoàn toàn có thể đứng ngoài cuộc chiến giữa Congo, Rwanda, Uganda và Angola. Nhưng ông Mugabe đã gửi quân sang Congo để “thoả mãn tham vọng là lãnh tụ Châu Phi”, và với quân đội Zimbabwe, chiến tranh là cơ hội kiếm chác. Các tướng tá và lãnh đạo Zimbabwe đã bỏ túi nhiều nhưng chi phí chiến tranh thì để ngân sách quốc gia gánh chịu. Trong những cuộc bầu cử tiếp theo, những người chỉ trích nói rằng ông Mugabe đã gian lận bầu cử và mua chuộc để tiếp tục tại vị.

Với tuyên bố: “Một quốc gia không thể bị phá sản”, ông Mugabe dùng các biện pháp hành chính phản kinh tế học để cứu vãn cuộc khủng hoảng: in tiền trả nợ, tuyên bố lạm phát là “trái pháp luật”, cấm tăng giá, bắt nhốt các nhà buôn tăng giá hàng hóa, và đặt việc dùng tiền đô la Mỹ, và đồng euro ra ngoài vòng pháp luật. Điều này khiến hơn 30% trao đổi kinh tế Zimbabwe diễn ra “ngoài luồng”, và buôn lậu tăng mạnh.

Hậu quả là nền kinh tế Zimbabwe trở nên thê thảm: lạm phát phi mã rồi siêu lạm phát, từ 59% năm 2000 lên 80 tỷ phần trăm vào cuối năm 2008.

Vào năm 2016, Zimbabwe là nước có tuổi thọ thấp nhất thế giới và có tỷ lệ dân số nhiễm HIV cao vào loại nhất thế giới: 14% dân số ở độ tuổi 15-49.

Nền kinh tế từng giàu có với những lao động da đen đủ ăn đủ mặc, dù thu nhập chỉ bằng 1/10 người da trắng, dường như đã đạt được một mục tiêu của xã hội chủ nghĩa: chia đều sự nghèo đói.

Vào tháng 11/2017, ông Mugabe đã bị ép phải từ chức sau một cuộc đảo chính của quân đội. Cuộc đảo chính này được cho là nhằm ngăn chặn phu nhân của ông Mugabe, bà Grace lên tiếp quản vai trò tổng thống Zimbabwe thay người chồng đã tuổi cao, sức yếu.

Quân đội lo ngại rằng sự nếu bà Grace Mugabe làm tổng thống sẽ gây bất mãn trong dân chúng và gián tiếp giúp phe đối lập chiến thắng tổng tuyển cử, từ đó dẫn tới ảnh hưởng lên kinh tế và chính trị của phe quân đội bị kiềm chế.

Ông Mugabe lên án việc quân đội ép ông từ chức là hành động “vi hiến và làm nhục” của những kẻ phản bội trong Đảng ZANU-PF.

Sau khi ông Mugabe bị hạ bệ và ông Emmerson Mnangagwa – cựu Phó Tổng thống lên thay thế, kinh tế Zimbabwe vẫn không có nhiều biến chuyển. Nền kinh tế nước này vẫn chìm trong cuộc khủng hoảng tồi tệ hàng thập kỷ với lạm phát ba chữ số, thiếu điện, lương thực thiết yếu, ngoại tệ…

Xuân Thành (T/h)

Xem thêm: